22-May ürümchi «etigenlik bazar hujumi» din kéyin, xitay dairiliri uyghur élida «térrorluq» qa qarshi omumyüzlük basturush herikiti bashlighan bir qanche heptidin buyan arqa-Arqidin 3 qétim merkezlik, kolléktip sot échip uyghurlarni «térrorluq» qa baghlap, ölüm jazasi we uzun yilliq qamaq jazalirigha höküm qilip kolléktip jazalidi. Xitayning özining qanuniy we xelqaraliq ehdinamilirige xilap halda, uyghurlar üstidin élip bériwatqan bu xil éghir jazalash basturush tazilash herikiti xelqaraliq kishilik hoquq organlirining küchlük tenqidige uchrighan bolsa, chetellerdiki xitay öktichilerde endishe qozghidi, chetellerdiki uyghur teshkilatlirining dunya miqyasida xitaygha qarshi namayish we bashqa teshkillik naraziliq paaliyetlirining yenimu janlinishigha türtke bolmaqta.
Xitay dairiliri uyghur élida 23-May zorawanliq, térrorluq herikitige qanun boyiche qaqshatquch zerbe bérish mexsus herikitini bashlap, «pewquladde qattiq tedbir, pewquladde wasite» lerni otturigha qoyuldi. Uzun ötmey, xitay jamaet xewpsizlik tarmaqliri zorawanliq, térrorluq shaykisini bitchit qilip, bir türküm jinayet gumandarlirini qolgha chüshürgenlikini élan qildi, teptish organliri téz tutup, téz eyiblep her derijilik sot mehkimiliri arqa-Arqidin üch qétim merkezlik ashkara höküm élan qilish yighini échip, sazayi qilip kolléktip soraq qilip, éghir jaza höküm qildi. 5-Iyun 23 délogha chétishliq 81 jawabkar sotlandi, 12 kishi ölüm jazasigha höküm qilindi. Xitay uchur wasitiliride ashkarilinishiche, teptish mehkimisi 31-May yuqiriqi kishilerni resmiy qolgha élishni testiqlighan déloni nahayiti téz bir terep qilip, 48 saet ichide tutqunlarni qolgha élish buyruqi chiqirip bolghan.
Xitay hökümiti bu qétimqi ashkara höküm élan qilish «shinjangning zorawanliq, térrorluqqa qattiq zerbe bérish mexsus herikitining bir qismi, mushundaq qilghandila jinayetchiler we jemiyettiki xeterlik unsurlarni ünümlük jazalighili we chöchütkili bolidu» dep teshwiq qilmaqta.
Xelqara kechürüm teshkilati xitayning uyghur élida achqan bu xil ochuq sotini «qebih» dep atidi we adil bolmighan bundaq sotlash usulining peqet weziyetni téximu ötkürleshtürüsh üchünla xizmet qilidighanliqini eskertti.
Wakaletsiz milletler teshkilati «biz sherqiy türkistandiki uyghurlarning xitay xelq jumhuriyiti teripidin kolléktip sotliniwatqanliqini qattiq eyibleymiz. Bu, qanun tertip boyiche adil sotlinish hoquqigha qilinghan zor buzghunchiliq. U yene, tamamen xelqara qanunlargha qilinghan buzghunchiliq bolupla qalmay, barliq xelqara kishilik hoquq ölchemlirini ayagh-Asti qilghanliq» dep qattiq tenqid qildi.
Ikki kündin buyan xitayning asasliq uchur wasitiliride élan qiliniwatqan maqale we obzorliri xitay dairilirining xelqara kishilik hoquq teshkilatlirining agahlandurushi we tenqidige pisent qilmighanliqini körsitip turmaqta. Maqalilerde xitay dairiliri buningdin kéyin sot mehkimiliri zorawanliq, térrorluq heriketlirige qattiq zerbe bérish mexsus herikitini keng qanat yaydurush dawamida «téz sotlash, téz höküm chiqirish, qanun boyiche qattiq jazalash» prinsipini izchil dawamlashturidighanliqini élan qildi.
Xitay hökümitining bir aygha yetmigen qisqa waqit ichide kolléktip sot échish arqiliq uyghurlar üstidin ashkara höküm élan qilishi xelqaraliq jemiyette uyghurlar arisida we chetellerdiki xitay paaliyetchilerdimu küchlük tenqidiy inkas peyda qildi.
Amérika uyghur birleshmisining reisi alim séyitof ependi, xitayning zerbe bérish mexsus herikiti dawamida «téz sotlash, téz höküm chiqirish, qanun boyiche qattiq jazalash» ni öz ichige alghan, uyghurlarni basturush heriketlirining, xitay özining jinayi ishlar qanunida belgilengen «jinayet bilen jazani qanunda belgilesh» we «jinayet we jaza öz-Ara mas kélish» prinsiplirigha tüptin xilap, edliye we qanun funksiyesidin halqighan bir siyasiy höküm bolupla qalmay, xitayning uyghurlargha dölet térrorluqi yürgüzüwatqanliqining eng janliq qanuniy ispati» dep körsetti.
Xitayning siyasiy we wijdan mehbuslirini ölüm jazasi, emgek bilen özgertish jazalirigha mehkum qilishining qanunsizliq, insaniyetke qilinghan jinayet ikenlikini dunyagha tonushturush we bu tüzümning bikar qilinishi üchün mexsus paaliyet élip bériwatqan amérikidiki lawgey fondi jemiyitining reisi, dangliq xitay öktichisi xeyriy wu ependi xitay hakimiyitining 60 yildin buyan özige qarshi insanlarni shundaq qanunsiz sotlap öltürüp, jazalap kelgenlikini eskertip, emma uyghurlarni chöchütüsh üchün qollanghan bu usulining eksiche rol oynaydighanliqini otturigha qoyup mundaq dédi:
«Xitay kommunist hakimiyiti bu xil qattiq jazalash arqiliq, toghra, uyghurlarni olturup qorqutmaqchi, emma u yerdiki xitaylar aldirap xosh bolup ketmesliki kérek, u jayda eslidinla milliy ziddiyet küchlük idi, bu xil basturushlar ghezepke tolghan uyghurlarning qarshiliq heriketlirini bir mezgil bésip turalisimu, emeliyette melum mezgildin kéyin hazirghiche yüz bergen qarshiliq heriketliridinmu zor ghezep sadasining partlishigha seweb bolidu. Uyghurlarni térrorchi, insanlargha qarshi jinayet ishlidi dep ashkara ölüm jazasigha höküm qildi. Bu peqetla siyasiy höküm. Bu aq-Qarini astin-Üstün qilghanliq, uyghurlarda térrorchi yoq, xitay kommunist hakimiyitining qarshi pikirdiki uyghurlarni zorawanliq ishlitip tutup, solap,sazayi qilip turup ashkara öltürüshi qanunsizliq, mana bu térrorluq heriket, bu insangha qarshi éghir jinayet.»
Xeyriy wu ependi yene «men uyghur dostlargha shuni tewsiye qilimen, uyghurlar xitay kommunistliridin ümidini pütünley üzüshi kérek, xitay hakimiyitining meqsitini éniq tonup aydinglashturushi kérek, u héchqachan uyghurlargha méhriban bolmaydu, chünki uning meqsiti uyghurlarning tupriqini igilesh, uyghurlarni yoqitish bu muqerrer, yéqindin buyan uyghurlarning qarshiliq heriketliridin yene shuni körüwatimenki, uyghurlar bu nuqtini barghanche tonup yétiwatidu, xitay hökümiti uyghurlarni qirip tügitiwételmeydu, uyghurlar özining étiqadini, özini jan tikip qoghdaydu we buning üchün dawamliq qarshiliq körsitidu bumu muqerrer.»
Chetellerdiki uyghur teshkilatliri, uyghur paaliyetchiler yéqindin buyan türlük paaliyet we axbarat hemde teshkilatlargha doklat hem bayanat bérish arqiliq xitayning éghirlitip, téz, qattiq jazalash bu qétimqi merkezlik ashkara höküm élan qilishtek heddidin ashqan usullar arqiliq uyghurlarni basturushigha qarshi naraziliq bildürmekte. Myunxéndin téléfon ziyaritimizni qobul qilghan dunya uyghur qurultiyi ijraiye komitéti reisi dolqun eysa ependi, her qaysi ellerdiki uyghur teshkilatlirining uyghur milliy rehbiri rabiye xanimning chaqiriqi bilen jiddiy heriketke kélip, xitayning uyghurlargha qaratqan qebih wasitilirini toxtitishi üchün xelqaraliq bésim hasil qilishqa tirishchanliq körsitiwatqanliqini we shuning bilen bille xitayning uyghur xelqige qarita yürgüzüwatqan dölet térror siyasitige qarshi pütün dunya miqyasida bir tutash keng kölemlik naraziliq namayish paaliyetlirining 6-Ayning 10-Künidin bashlap resmiy bashlanghanliqini bildürdi.
جاۋاب يېزىش