Merkizi engliyede turushluq xelqara az sanliq milletler hoquqi teshkilati uyghurlarning milliy we dini heq – Hoquqlirining xitay hökümiti teripidin depsende qiliniwatqanliqini bildürdi. Bu teshkilat yéqinda élan qilghan yilliq doklatida, uyghurlarning qedimdin tartip yashap kéliwatqan yer – Zéminliridin mejburiy köchürülüsh mesilisige diqqet tartti. Ular, uyghurlargha tewe bolghan yer – Zéminlarning dölet qoli bilen sheherleshtürüsh qurulushi nami astida xitaylargha ep bériliwatqanliqini qeyt qildi. Töwende bu doklatta yer alghan mezmunlardin muxbirimiz irade melumat béridu.
Xelqara az sanliq milletler hoquqi teshkilati dunyaning herqaysi jayliridiki döletler ichide «az sanliq millet» dep atiliwatqan milletlerning siyasiy, ijtimaiy weziyiti heqqidiki 2015 – Yilliq doklatini élan qildi. Doklatning xitaygha ait qismida ötken bir yil ichide xitaydiki uyghurlar we tibetlerdin ibaret ikki millet uchrighan türlük ayrimichiliqlar üstide tepsiliy melumat bérilgen. Doklatta éytilishiche, xitayda ötken bir yil ichide türlük bésim we cheklime siyasetliri dawamlashqan, siyasiy öktichilerni qolgha élish, puqralarni mejburiy köchürüsh ehwalliri omumyüzlük yüz bergen. Biraq bularning tesirige eng éghir uchrighini yene uyghurlar we tibetler bolghan.
Mezkur teshkilat doklatning uyghurlargha ait qismida, asasliq uyghurlarning yer – Zéminlirining tartiwélinish we mejburiy köchürülüsh mesilisi üstide köp toxtalghan. Melum bolushiche, xitayning uyghur élidiki tereqqiyat pilani boyiche bir qanche yéngi sheherler berpa qilinidighan bolup, bu yéngi sheherler uyghurlarning qedimdin tartip olturaqliship kelgen yer – Zéminlirigha we qedimiy uyghur medeniyitige xiris peyda qilmaqta iken. Doklatta bu heqte mundaq déyilgen:
– Bu yéngi sheherlerning birini uyghur medeniyitining böshüki hésablinidighan xotenge yéqin jayda qurush pilanlanghan. Yerlik ahalilerning inkas qilishiche, uyghur yer – Zémin igiliri özining yérini bazar bahasidin erzan sétip bérishke mejburlanghan. Eger ular sétip bérishke unimisa hökümet bu yerlerni héchqandaq heq bermey turupla «qurulush pilani» astida tartiwalghan. Mejburiy köchürülüshke we yerlirini sétiwétishke qarshi turghanlar tutqun qilinghan we yaki qolgha élinghan. Bu yéngi sheher qurulushi mutleq köp qismi xitaylardin terkib tapqan shinjang ishlepchiqirish – Qurulush armiyisi bingtuen teripidin qurulidu. Qismen qoralliq hésablinidighan we asasen xitaylardin teshkillengen bu armiye uyghurlar eng köp ghezeplinidighan orunlarning biri.
Xelqara az sanliq milletler hoquqi teshkilati doklatida yene, xitay hökümitining uyghurlarni ishsiz we namrat qaldurush mesilisi üstidimu bir qisim melumatlarni bergen. Uningda éytilishiche, bu ehwal jenubiy uyghur élide körünerlik halda éghir bolup, bu yerlerge chaqirip kélingen shirket – Zawutlar yerliklerge payda yetküzmigen. Bu heqte doklatta munular déyilgen:
Xitay hökümiti qeshqer shehirining iqtisadini yuqiri kötürüsh üchün uni sherqtiki shénjén shehiri we shuningdek bir qanche chong meblegh salghuchi karxanilar bilen shérik qilip qoydi. Mesilen, jongkun shirkiti qeshqerde sayahetchilik türide heriket qiliwatqanlarning biri. Emma bu shirket uyghurlargha payda bermeydighan heriketlerni qilish bilen eyiblenmekte. Eksiche uyghurlarning hayati we kimliki qeshqerdiki simwolluq ehmiyetke ige bolghan qedimiy öylerning buzghunchiliqqa uchrishi sewebidin xeter astida qaldi. Sheherni qayta pilanlash qurulushigha asasen qeshqerde 65 ming öy örülüp, 200 mingdin oshuq kishi öyliridin köchürülmekchi. Bu dégenlik qeshqer ahalisining 85 pirsenti öyliridin köchürülidu dégenlik. Köchürülgen uyghurlarning az bir qismi gerche bina öylerde olturghandin xushal bolsimu, emma mutleq köp qisim uyghurlar qattiq narazi. Ular buninggha zamaniwilishishtin bek uyghur qedimiy medeniyitining weyran qilinishi, dep qaraydu.
Mezkur teshkilat yuqiriqidikilerdin sirt yene, uyghurlarning térrorluq, bölgünchilik, radikalliq bilen eyiblinip, keng kölemlik zerbe bérish, tutqun qilish nishanigha aylinip qalghanliqini, uyghur ziyaliysi ilham toxtining bölgünchilik bilen qolgha élinghanliqini, xitay hökümitining uyghurlarning dini, tili we medeniyitige qaratqan ochuq – Ashkara kemsitish siyasetliri sewebidin ötken bir yil ichide uyghur élide nurghun qanliq weqelerning kélip chiqqanliqini bayan qilip, 2014 – Yili ichide yüz bergen muhim weqelerni birmu – Bir tilgha alghan we xitay qoralliq qisimlirining weqe yüz bergende bu weqeler tinchliq bilen élip bérilghan naraziliq namayishi bolamdu yaki zorawanliq bolamdu, xaraktérini ayrimayla inkas qayturidighanliqini eskertken. Shunga, xelqara kishilik hoquq organliri xitay hökümiti «térrorchi» dep öltürgenlerning emeliyette adettiki bir namayishchi ikenlikige ishinidu, dégen. Ularning qarishiche, xitay hökümitining yuqiridiki siyasetliridin bashqa yene, ichkirige uyghur yashlirini ishchi qilip yötkesh mesilisi, pilanliq tughut siyasiti we uyghurlarni xitay bilen öylinishke teshebbus qilish qatarliqlar hemmisi rayonda muqimsizliq yaritiwatqan amillardur. Bolupmu ular yéqinda uyghur élining xitay partkom sékrétari jang chünshyenning bir perzent körüsh siyasitini barliq milletlerge oxshash ijra qilish heqqidiki chaqiriqining weziyetni téximu yamanlashturghanliqini bildürgen.
Doklatta yene, qirghizistanda yashawatqan uyghurlarningmu ehwali tilgha élinghan. Uningda, qirghizistanda az sanliq millet qatarida yashawatqan uyghurlarningmu dawamliq qirghiz dairilirining térrorluq gumani zerbe bérish nishani qiliwélinghanliqi, buningmu tebiiy halda qirghiz – Xitay ikki döletning yéqin munasiwitige munasiwetlik ikenliki, qirghizistandiki uyghurlarning köp qétimliq yighilishlirining qirghiz dairiliri teripidin bikar qiliwétilgenliki tilgha élinghan.
Hörmetlik radio anglighuchilar, xelqara az sanliq milletler hoquqi teshkilati engliyede qurulghan we 60 tin artuq dölette paaliyet körsitiwatqan bir teshkilattur. U qurulghan 40 yildin buyan, dunyaning herqaysi jayliridiki az sanliq milletlerning awazini anglitish, ularning siyasiy – Ijtimaiy hoquqlirini, tili, dini we medeniyitini qoghdilishi üchün heriket qilip kelgen. Mezkur organ birleshken döletler teshkilatida meslihetchilik salahiyitige érishken.
جاۋاب يېزىش