Uyghur milliy herikiti rehbiri rabiye qadir xanim, ötken küni ürümchi wogzalida yüz bergen qanliq weqe heqqide pikir bayan qilghanda xelqara jamaetni weqening özinila emes, weqening kélip chiqish menbesi yeni uyghur weziyiti heqqide musteqil tekshürüsh élip bérishqa dewet qilghan hem xitay terepni weqening menbesi bolghan mesililerni hel qilishqa chaqirghan idi. Muxbirimiz ziyariti dawamida rabiye xanimdin mezkur menbe xaraktérlik mesililer we uni hel qilishning deslepki qedimi heqqide chüshendürüsh bérishini soridi.
Rabiye xanim jawabida xitayni aldi bilen qan purap turghan bayanatlirini toxtitishqa, pütün siyasiy mehbuslarni qoyup bérishke, andin uyghurlarning weten ichi-Sirtidiki wekilliri bilen uyghur mesilisi üstide söhbetlishishke chaqirdi. U yene béyjingda uyghularsiz échiliwatqan «shinjang xizmet yighinliri»ning uyghur mesilisini hel qilalmaydighanliqini eskertti.
Soal: weqening özila emes, menbesimu tekshürülüshi we hel qilinishi kérek dédingiz, menbe xaraktérlik mesililer süpitide qaysilarni körsitisiz?
Jawab: ijra qiliniwatqan sotsiz ölüm-Neq meydanda étiwétishlar, mejburiy ghayip qéliwétishlar, qara-Qoyuq tutqun qilishlar, yerlirini tartiwélip sergerdan qiliwétishlar…. Qisiqsi uyghurlar bügün ya türmige solinish, yaki oqta ölüsh yaki sergerdan bolup sirtqa chiqip kétishtin ibaret üch xil qismetke duch kéliwatidu, mana bu, qanliq weqelerni keltürüp chiqiriwatqan, hel qilinmisa bolmaydighan mesililer, xitay hökümiti buni hel qilmisa, elwette uyghurlar tinch turmaydu, xitay xelqigha tinchliq bolmaydu, xitay hökümitinimu uyghurlar tinch qoymaydu.
Soal: bu menbe xaraktérlik mesililerni hel qilish üchün hazirche, deslepki basquchta, tunji qedem süpitide xitay hökümiti néme qilish kérek?
Jawab: aldi bilen qan purap turghan bayanatlirini we bayanatning ijraatlirini toxtitish kérek, buning bilen teng, pütün siyasiy mehbuslar qoyup bérilishi kérek, andin, uyghurlarning weten ichi-Sirtdiki wekilliri bilen uyghur mesilisi üstide söhbetke olturushi kérek, uyghur mesilisining béyjingda xitay emeldarlarning öz aldigha échiwalghan muzakiriside emes, uyghurning heqiqiy wekilliri bilen hel bolidighanliqidek réalliqni qobul qilishi kérek, shu chaghda uyghur mesilisini hel qilishning deslepki qedimi bésilghan bolidu.
Soal: uyghur mesilisi uyghurlarsiz hel bolmaydu dégen bu eskertishni bérishingizdiki seweb néme?
Jawab: körüp turuwatimiz, bu yil ichide birqanche qétim «shinja»ng xizmet yighini» échildi, yighinda bir uyghur yoq, téliwizorlarda körüwatimiz merkezdin chüshken guruppilirini, arisida nur bekridin bashqa héchkim yoq, tekshürülüwatqan yer-Zawut-Fabrikilarda birmu uyghur yoq, néfitlikler, birmu uyghur yoq؛ hökümet orunliri, uyghurlar yoq déyerlik. Bundaq tekshürüsh, bundaq yighinlar arqiliq uyghur mesilisi hel bolmaydu, chünki, mentiq nahayiti addi-Eger birawning öyige bésip kirip, öy igisini talagha chiriwétip «bu öyde qandaq qilip tinch yashaymiz» dep muzakire élip barsingiz, öyge igisi ketminini kötürüp kirip «yoqal öyümdin» dep ketmen bilen bashqa salidu. Shunga mesilini hel qilidighan yol, eqilge uyghun bolushi kérek…..
Soal: yeni xitay terep söhbet yoligha haman bir küni mangidu, qanche baldur bolsa shunche yaxshi déyilmekchimu?
Jawab: elwette shundaq. Xitay özi qol qoyghan xelqara qanunlarda belgilengen milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoquqi uyghurlargha bérilmigiche, uyghurlar özining mesililirini özi muzakire qilmighiche, öz bayliqini özi achmighiche, özini-Özi idare qilmighuche, uyghurlar tinchliqqa érishelmeydu, tinchmu turalmaydu. Mesile hel bolmaydiken, ziyanni xitay xelqimu, uyghur xelqimu teng tartidu, paydini peqet dölet bixeterliki bahaniside rahet-Paraghetlik hayat kechürüwatqan xitay emeldarliri köridu, shunga xitay xelqi mesilining bu teripige diqqet qilishi kérek.
Soal: torlardiki ürümchi wogizal weqesige qarita inkaslarda xitay puqralirining her xil inkasliri bar, mesilen, beziliri uyghurlarni eyiblise, beziliri weqeni hökümetning siyasiti keltürüp chiqardi dep xitay hökümitini eyibleptu, siz xitay xelqini mushu xil weqelerde qandaq pozitsiye tutushqa dewet qilisiz?
Jawab: uyghurlarning siyasiy, iqtisadiy her jehettin chetke qéqiliwatqan we éziliwatqanliqidek réalliqni étirap qilishi, xitay hökumitini bu mesililerni hel qilishqa dewet qilishi kérek؛ mana mushuning özi bir insaniy meydan we insaniy exlaq؛ xitay xelqi mana mushu eqelliy insaniy mesuliyetni ada qilmisa özlirigimu uyghurlarghimu tinchliq bolmaydighanliqidek heqiqetni tonup yétishi kérek.
جاۋاب يېزىش