Uyghurlar diyarida kölem we san jehette izchil éship méngiwatqan türlük qarshiliq heriketliri herqaysi axbarat wasitiliride oxshimighan shekillerde yer éliwatqan bir peytte, xitaydiki herqaysi axbarat wasitiliri uyghurlar diyarida atmish yildin buyan qandaq alemshumul özgirishlerning barliqqa kelgenliki heqqide köpligen teshwiqatlarni yolgha qoyuwatqanliqi melum. Bu xil ziddiyetlik ehwalgha qarita uyghurlar diyari bilen tonushluq bolghan bir qisim mutexessisler we siyasiy paaliyetchiler pikir qilip, uyghurlar diyaridiki qarshiliq heriketliride mewjut boluwatqan heriketlendürgüch küchning menbesi heqqide öz qarashlirini otturigha qoydi.
Uyghurlar diyari heqqide xitay axbarat menbeliri we gherb dunyasi muxbirlirining melumatliridin ashkara boluwatqan, shundaqla barghanséri xelqara jamaetchilikning diqqitini chékiwatqan bir yüzlinish -Xitay dölitining herbiy ishghaliyet sheklidiki idare qilish sistémisining barghanséri küchiyip bérishi hemde mezkur rayondiki yerlik ahale bolghan uyghurlarning xitay hakimiyitining hökümranliq sistémisigha zorluq küchi arqiliq qarshiliq körsitish herikitining san jehette izchil éship méngishidur.
Xitay axbaratliri bu xildiki qarshiliq heriketliri heqqide söz bolghan haman tekrarlaydighan bir muhim nuqta uyghurlarning bu xildiki qarshiliqlirini ularning diniy étiqad paaliyetliride ewj élishqa bashlighan «esebiylik»ke baghlashtur. Emma xitaydiki milletler munasiwiti heqqide chongqur izdengen alimlar bu nuqtigha qoshulmaydu. Shular qatarida indiana uniwérsitéti merkiziy yawro-Asiya fakultétining proféssori élliyot spérlingmu uyghurlarning qarshiliq heriketliridiki heriketlendürgüch küchning «esebiylik» sewebidin emes, belki xitay hökümitining uyghurlarni «esebiy» bolushqa mejburlishi arqisida otturigha chiqqanliqini tekitleydu. U bu heqte toxtilip mundaq deydu: «uyghurlar xitay xelq jumhuriyitide tolimu éghir külpetlerge muptila bolmaqta. Ilham toxti bolsa bu ehwallarni étibargha élishni murajiet qilghan. Lékin u bölgünchilikni teshebbus qilmighan. Eksiche, uyghurlar duch kéliwatqan mesililer hemde uyghurlarning nöwettiki ehwali heqqidiki ashkara melumatlar we ashkara uchurlarni telep qilghan. Xitay dölitining qilghinidek ashu xildiki muressechilerge hujumgha ötüsh, yene kélip ilhamgha oxshash birining, héchnémidin héchnéme yoq ashundaq qattiq zerbige uchrishi, yeni öz pikrini ipadileshtek héchqandaq bir erkin dölette jinayet hésablanmaydighan bir hadise üchün muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilinishi zadila eqilge sighmaydighan bir ish. Qachaniki mushundaq ehwal körülidiken, u chaghda tebiri hazirghiche unche roshen bolmaywatqan ‹esebiylik› tin bashqa yolning hemmisi taqalghan bolidu. U chaghda mushu ‹esebiylerche› topi xelqning omumiy naraziliqini ipadilishidiki yégane wasite bolup qalidu. Mana mushu teriqide xitay del mushundaq esebiylikke zémin hazirlawatidu. Shu wejidin bu hal hazirqi dunyada tolimu xeterlik. Shuning üchün dunya buninggha heqiqiy rewishte étibar bérishi zörür.»
Awstraliye döletlik uniwérsitétining proféssori, uyghurlar diyaridiki siyasiy weziyetni yéqindin közitip kéliwatqan analizchi maykil klark bolsa, uyghurlar diyaridiki uyghurlarning qarshiliq heriketlirining ewj élishi we buning sewebliri heqqide toxtalghanda buningdiki bir muhim amil «shinjang uyghur aptonom rayoni» dep atilip kéliwatqan uyghurlar rayonida uyghurlargha heqiqiy yosunda hoquq bérilmigenlikte, dep qaraydu. U bu heqte mundaq deydu: «xitay kompartiyisi üchün hazir méngisining qétiqi chiqip kétiwatqan mesile belkim ularning shinjangni qandaq idare qilish we buni yenimu yuqiri pellige élip chiqish qurulmisini qaysi shekilde emelge ashurush bolsa kérek. Gardnér bowingdon 2011-Yili uyghurlar heqqide meshhur bolghan bir eser («uyghurlar: öz wetinide musapir bolghanlar») ni neshr qildurdi. U kitabida bu heqtiki mesililerning sewebi heqqide toxtalghan. Xuddi shu eserde bayan qilinghandek, xitay kompartiyisi 1949-Yilidin kéyin, bolupmu 1955-Yilidin kéyin shinjangda her derijilik aptonomiyilik idare qilish sistémisini berpa qilip chiqti, emma bular emeliyette tashqi küchlerning yerlikke hökümranliq qilish endizisi bolup chiqti. Shuninggha mas halda xitay kompartiyisi shinjangda uyghur, xitay, qazaq, mongghul, tajik qatarliq on üch étnik milliy terkibni resmiy yosunda étirap qildi. Bowingdon bundaq qilishtiki asasiy meqset omumiy rayon miqyasidiki ‹uyghur aptonom rayoni› dégen hoquqni her derijilik yerlik aptonomiye organliri bolghan oblastlar arqiliq parchilash, shu arqiliq yerlikte yétekchi orunda turuwatqan, shundaqla asasiy millet bolghan uyghurlargha bérilgen aptonomiye hoquqini téximu ajizlashturuwétish, dep körsitidu. Shunga 1955-Yilidin kéyinki aptonom rayonluq hökümetning bu jehettiki tereqqiyatigha nezirimizni aghdurghanda shuni bayqaymizki, bu tereqqiyat musapisi emeliyette uyghurlarning ashu tüplük hoquqini ajizlashturush yoli sheklide otturigha chiqqan.»
Washington shehiridiki jorj washington uniwérsitétining proféssori shan robérts bu mesile heqqide maykil klarkning qarashlirigha anche oxshap ketmeydighan pikirde. Uning qarishiche, uyghurlar rayonida ötken atmish yilda hul esliheler we bashqa jehetlerde ghayet zor özgirishler we «tereqqiyat» menzirisi barliqqa kelgen bolsimu, bu ehwal yerlik xelq bolghan uyghurlargha héchqanche menpeet élip kélelmigen. Buning bilen yerlik xelq bolghan uyghurlarning naraziliqi kélip chiqqan, kéyinche bu naraziliq toqunushlargha aylinishqa bashlighan. U bu heqte toxtilip mundaq deydu: «tereqqiyat herqachan melum rayondiki xelqqe nisbeten ijabiy tesir körsitidighan amil. Emma mesile mushu tereqqiyat hadisisining qaysi shekilde orunlinishidur. Tereqqiyat öz nöwitide yene toqunushlarnimu wujudqa keltüridu. Bezide tereqqiyat toqunushlarni peyda qilsa yene köpligen tereqqiyat shekilliri mahiyette toqunushlarni tügitidu. Halbuki, shinjangda qandaq tereqqiyatlarning bolghanliqigha nezer salghanda aldi bilen közde tutushqa tégishlik bolghan nuqtilar mezkur rayonda tereqqiyatning qandaq yosunda otturigha chiqqanliqigha, shundaqla yerlik ahalining eng zörür éhtiyajlirini qaysi derijide öz ichige alghanliqigha, shuning bilen bir waqitta shinjangning özidiki we béyjingdiki dairilerning neziride bu xil tereqqiyatning qaysi yosunda emeliyleshkenlikige qarashtur. Emma del mushu nuqtilar biz dewatqan ‹tereqqiyat› tiki tüplük mesililer bolup qalmaqta. Shunga melum menidin alghanda, shinjangdiki biz dewatqan ‹tereqqiyat›, bolupmu 1990-Yillarning axirliridin taki 2000 -Yillarghiche bolghan mezgildiki ‹tereqqiyat› bu rayondiki uyghurlar bilen xitaylar otturisidiki toqunushlarni téximu yuqiri pellige chiqardi. Buningdiki bir muhim amil bolsa, del mezkur rayongha köchüp kéliwatqan xitay köchmenlirining mushu rayondiki ‹tereqqiyat› lar bilen chemberchas baghlinip ketkenlikidur.»
Uyghurlar diyaridiki künséri éghirlap méngiwatqan qarshiliq heriketlirining tüpki sewebliri heqqidiki mulahizide «sherqiy türkistan sürgün hökümiti» ning prézidénti exmetjan osman chetel mutexessislirige oxshimaydighan pikirni otturigha qoyidu. Uning pikriche, yerlik xelq bolghan uyghurlarning hoquq jehettiki tengsizlik, bayliq teqsimatidiki bir tereplimilik qatarliq amillardin narazi bolushi peqet mesilining bir teripi, buningda hemmidinmu muhim bolghan bir nuqta uyghurlarning qarshiliq herikitidiki ishghaliyetchi hakimiyetke bolghan qarshiliq amili aldi bilen étibargha élinghanda bu mesilini toghra chüshendürgili bolidu.
Melum bolushiche, xitay axbaratliri uyghurlar diyaridiki qarshiliq heriketlirining yene bir muhim sewebini tashqi dunyadiki düshmen küchlerning qutratquluqi arqisida kélip chiqqan, dep qarawatqan bolup, mezkur mesilini chöridigen mulahiziler bu sahediki mutexessisler arisida hélihem dawam qilmaqta.
جاۋاب يېزىش